ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตวณฺณนา

[13] ทฺเวเม, ภิกฺขเว, อนฺตาติ ทฺเว อิเม, ภิกฺขเว, โกฏฺฐาสา, ทฺเว ภาคาติ อตฺโถฯ ภาควจโน เหตฺถ อนฺต-สทฺโท ‘‘ปุพฺพนฺเต ญาณํ อปรนฺเต ญาณ’’นฺติอาทีสุ (ธ. ส. 1063) วิยฯ อิมสฺส ปน ปทสฺส อุจฺจารณสมกาลํ ปวตฺตนิคฺโฆโส พุทฺธานุภาเวน เหฏฺฐา อวีจิํ อุปริ ภวคฺคํ ปตฺวา ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา อฏฺฐาสิฯ ตสฺมิํเยว สมเย ปริปกฺกกุสลมูลา สจฺจาภิสมฺโพธาย กตาธิการา อฏฺฐารสโกฏิสงฺขา พฺรหฺมาโน สมาคจฺฉิํสุฯ ปจฺฉิมทิสาย สูริโย อตฺถเมติ, ปาจีนทิสาย อาสาฬฺหนกฺขตฺเตน ยุตฺโต ปุณฺณจนฺโท อุคฺคจฺฉติฯ ตสฺมิํ สมเย ภควา ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตํ อารภนฺโต ‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, อนฺตา’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ปพฺพชิเตนาติ คิหิพนฺธนํ เฉตฺวา ปพฺพชฺชุปคเตนฯ น เสวิตพฺพาติ น วฬญฺเชตพฺพา นานุยุญฺชิตพฺพาฯ โย จายํ กาเมสุ กามสุขลฺลิกานุโยโคติ โย จ อยํ วตฺถุกาเมสุ กิเลสกามสุขสฺส อนุโยโค, กิเลสกามสํยุตฺตสฺส สุขสฺส อนุคโตติ อตฺโถฯ หีโนติ ลามโกฯ คมฺโมติ คามวาสีนํ สนฺตโก เตหิ เสวิตพฺพตายฯ โปถุชฺชนิโกติ ปุถุชฺชเนน อนฺธพาลชเนน อาจิณฺโณฯ อนริโยติ น อริโย น วิสุทฺโธ น อุตฺตโม, น วา อริยานํ สนฺตโกฯ อนตฺถสํหิโตติ น อตฺถสํหิโต, หิตสุขาวหการณํ อนิสฺสิโตติ อตฺโถฯ อตฺตกิลมถานุโยโคติ อตฺตโน กิลมถสฺส อนุโยโค, ทุกฺขกรณํ ทุกฺขุปฺปาทนนฺติ อตฺโถฯ ทุกฺโขติ กณฺฏกาปสฺสยเสยฺยาทีหิ อตฺตพาธเนหิ ทุกฺขาวโหฯ มชฺฌิมา ปฏิปทาติ อริยมคฺคํ สนฺธาย วุตฺตํฯ มคฺโค หิ กามสุขลฺลิกานุโยโค เอโก อนฺโต, อตฺตกิลมถานุโยโค เอโก อนฺโต, เอเต ทฺเว อนฺเต น อุเปติ น อุปคจฺฉติ, วิมุตฺโต เอเตหิ อนฺเตหิ, ตสฺมา ‘‘มชฺฌิมา ปฏิปทา’’ติ วุจฺจติฯ เอเตสํ มชฺเฌ ภวตฺตา มชฺฌิมา, วฏฺฏทุกฺขนิสฺสรณตฺถิเกหิ ปฏิปชฺชิตพฺพโต จ ปฏิปทาติ, ตถา โลโภ เอโก อนฺโต, โทโส เอโก อนฺโตฯ สสฺสตํ เอกํ อนฺตํ, อุจฺเฉโท เอโก อนฺโตติ ปุริมนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํฯ

จกฺขุกรณีติอาทีหิ ตเมว ปฏิปทํ โถเมติฯ ปญฺญาจกฺขุํ กโรตีติ จกฺขุกรณีฯ สา หิ จตุนฺนํ สจฺจานํ ทสฺสนาย สํวตฺตติ ปริญฺญาภิสมยาทิเภทสฺส ทสฺสนสฺส ปวตฺตนฏฺเฐนาติ ‘‘จกฺขุกรณี’’ติ วุจฺจติฯ ตยิทํ สติปิ ปฏิปทาย อนญฺญตฺเต อวยววเสน สิชฺฌมาโน อตฺโถ สมุทาเยน กโต นาม โหตีติ อุปจารวเสน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ทุติยปทํ ตสฺเสว เววจนํฯ อุปสมายาติ กิเลสุปสมตฺถายฯ อภิญฺญายาติ จตุนฺนํ สจฺจานํ อภิชานนตฺถายฯ สมฺโพธายาติ เตสํเยว สมฺพุชฺฌนตฺถายฯ นิพฺพานายาติ นิพฺพานสจฺฉิกิริยายฯ อถ วา นิพฺพานายาติ อนุปาทิเสสนิพฺพานายฯ ‘‘อุปสมายา’’ติ หิ อิมินา สอุปาทิเสสนิพฺพานํ คหิตํฯ